Κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις στο Βυζάντιο το 14ο αι. Το κίνημα των Ζηλωτών.

Σενάριο διδασκαλίας
Καπίδου Ευμορφία ΠΕ02

Ταυτότητα

Τίτλος: Κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις στο Βυζάντιο το 14ο αι.Το κίνημα των Ζηλωτών
Το συγκεκριμένο σενάριο δεν δοκιμάστηκε ποτέ στην τάξη. Είναι πρόταση για διδασκαλία.Πρόκειται για ένα μέρος της διδακτικής παρουσίασης που είχα κάνει το 2001 στο πλαίσιο της <<επαγγελματικής επιμόρφωσης φιλολόγων>> που πραγματοποιήθηκε στο Α.Π.Θ. το 2000-2001 και είχε διάρκεια ένα χρόνο.
Αυτή η πρόταση έχει άμεση σχέση με το μάθημα της ιστορίας και απευθύνεται σε μαθητές της Β΄λυκείου ή της Β΄γυμνασίου όπου διδάσκονται Βυζαντινή Ιστορία. Το περιεχόμενο της παρουσίασης αναφέρεται στην ύστερη βυζαντινή περίοδο (14ος αι.).
Προβλεπόμενος χρόνος: 4 με 6 διδακτικές ώρες.
Θα εφαρμοστεί η ομαδική διδασκαλία, που δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές να αναπτύξουν κοινωνικό πνεύμα και ενεργότερη συμμετοχή στο μάθημα και στη συνέχεια θα ανακοινωθούν τα συμπεράσματά τους στην τάξη.
Μαθητές και διδάσκοντες πρέπει να είναι εξοικειωμένοι με βασικά εργαλεία ΤΠΕ.

Περίληψη

Τα παιδιά θα χωριστούν σε 4 ομάδες και η κάθε ομάδα θα πάρει από ένα φύλλο εργασίας όπου θα υπάρχουν οι ερωτήσεις και οι διευθύνσεις στο διαδίκτυο που θα πρέπει να ψάξουν για να τις απαντήσουν. Στη συνέχεια θα ανακοινώσουν τα συμπεράσματα της έρευνάς τους στο ιστολόγιο του μαθήματος και έπειτα θα συνθέσουν τα γεγονότα της συγκεκριμένης εποχής. Κατόπιν με τη βοήθεια του καθηγητή θα κάνουν διάφορες προεκτάσεις και συσχετίσεις των ιστορικών γεγονότων που μελέτησαν με παρόμοια άλλων εποχών.

Τεχνολογία

Η/Υ
Διαδίκτυο
Ιστολόγιο μαθήματος
Επεξεργαστής κειμένου
Λογισμικό παρουσίασης

Σκεπτικό

Τα παιδιά μελετώντας τα γεγονότα της εποχής των εμφυλίων πολέμων στο Βυζάντιο θα καταλάβουν ότι τέτοιες καταστάσεις στο εσωτερικό ενός κράτους οδηγούν στην καταστροφή και τη δυστυχία.

Ενότητες

α) Η αρχή του δεύτερου εμφυλίου πολέμου ανάμεσα στον Ιωάννη ΣΤ Καντακουζηνό και του περιβάλλοντος Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου.
β) Το κίνημα και σι στόχοι των Ζηλωτών.
Προυποθέσεις: Να γνωρίζουν οι μαθητές τα γεγονότα του α’ εμφυλίου πολέμου και τις αρνητικές επιπτώσεις του στην πορεία της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Στόχοι
Με την επεξεργασία των ενοτήτων οι μαθητές να είναι σε θέση:
1. Να γνωρίσουν:
α) Τα γεγονότα που έχουν σχέση με το δεύτερο εμφύλιο πόλεμο.
β) Το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη το 1342.
γ) Τους στόχους των Ζηλωτών.
2. Να κατανοήσουν ότι τα χρόνια της ειρήνης ανάμεσα στους δύο εμφυλίους πολέμους ήταν δημιουργικά, ενώ στην εποχή των πολέμων η αυτοκρατορία σχεδόν διαλύθηκε.
3. Να κατανοήσουν το ρόλο των μελών της Αντιβασιλείας στην έκρηξη του δεύτερου εμφυλίου.
4. Να κατανοήσουν τον τρόπο που τα μέλη της Αντιβασιλείας εκμεταλλεύτηκαν τα κοινωνικά προβλήματα των κατώτερων τάξεων για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους και να κρίνουν ανάλογα γεγονότα της σύγχρονης εποχής.
5. Να κατανοήσουν το ρόλο των Σέρβων, των Βουλγάρων και των
Τούρκων στο δεύτερο εμφύλιο.
6.Να κατανοήσουν ότι τις πολιτικές πράξεις και συμμαχίες τις
κατευθύνουν τα συμφέροντα και όχι σι αγαθές προθέσεις και η
φιλανθρωπία.
7.Να κατανοήσουν το ρόλο των αστών στα γεγονότα της
Θεσσαλονίκης.
8.Να κατανοήσουν το ρόλο των αστών στην οικονομία του Βυζαντίου
το 14° και τη διαφορά τους από τους αστούς των πόλεων της
Δύσης.
9.Να διακρίνουν τις κοινωνικές ομάδες που συμμετείχαν στο κίνημα
των Ζηλωτών.
10. Να ερμηνεύσουν το ρόλο του Καντακουζηνού στην εξέλιξη των γεγονότων.
11. Να συγκρίνουν τους δύο εμφυλίους πολέμους του 14ου αιώνα και να καταλήξουν σε συμπεράσματα σχετικά με τη σημασία τους.
12.Να αξιολογήσουν τις καταστροφές που προκάλεσαν οι ξένοι σύμμαχοι στη βυζαντινή αυτοκρατορία.
13. Να διατυπώσουν υποθέσεις σχετικά με τους τρόπους που θα μπορούσαν οι βυζαντινοί ν’ αποφύγουν το δεύτερο εμφύλιο πόλεμο και να οδηγήσουν το κράτος στην ανάπτυξη.
14. Να κατανοήσουν ότι το Κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη ήταν μέρος μιας γενικότερης επανάστασης που σημειώθηκε και στις υπόλοιπες πόλεις της Μακεδονίας και της Θράκης.
15.Να εξοικειωθούν με τη χρήση διαδικτυακών πηγών και να μάθουν να χρησιμοποιούν τους υπολογιστές και τους υπάρχοντες ψηφιακούς πόρους ώστε να παράγουν δικό τους έργο.
16. Να αναπτύξουν πρωτοβουλίες.
17. Να κατανοήσουν ότι η επιστημονική προσέγγιση οποιουδήποτε θέματος προυποθέτει ανακάλυψη, σύγκριση, σύνθεση, συνεργασία και παρουσίαση των αποτελεσμάτων, καθώς και διαμεσολάβηση του ερευνητικού υποκειμένου.


Μεθόδευση της διδασκαλίας

Στάδιο 1: Προσέγγιση και μελέτη του υλικού.
Ο καθηγητής χωρίζει την τάξη σε τέσσερις ομάδες και τους παραπέμπει στη διεύθυνση: www.ime.gr/chronos/10/index και στη σχετική βιβλιογραφία Στη συνέχεια μοιράζει στους μαθητές ερωτήσεις, τις οποίες θα προσπαθήσουν ν’ απαντήσουν, αφού μελετήσουν προσεκτικά το υλικό τους.
Ερωτήσεις:
Ομάδα α΄
1. Στην περίοδο ανάμεσα στον πρώτο και το δεύτερο εμφύλιο πόλεμο το βυζάντιο ποιους εχθρούς είχε ν’ αντιμετωπίσει; (στόχος 2)
2. Στο διάστημα ανάμεσα στους δύο εμφύλιους πολέμους ποιες επιτυχίες είχαν σι Βυζαντινοί; (στόχος 2)
3. Ποιο γεγονός στάθηκε αφορμή για την έναρξη του δεύτερου εμφυλίου πολέμου»; (στόχος 1α)
4. Γιατί ο Καντακουζηνός θεωρούσε σωστό ν’ αναλάβει την εξουσία στο κράτος μετά το θάνατο του αυτοκράτορα; (στ. 1α, στ. 10).
5. Ποια πρόσωπα αποτελούσαν την Αντιβασιλεία της Κωνσταντινούπολης; (στ.1)
6. Ποιο γεγονός εκμεταλλεύτηκαν τα μέλη της Αντιβασιλείας για να
επικρατήσουν στην Κωνσταντινούπολη σε βάρος του Καντακουζηνού; (στ.3).
7. Ποιες εκκρεμότητες της αυτοκρατορίας φρόντισε ο Καντακουζηνός κατά τη διάρκεια της απουσίας του από την Κωνσταντινούπολη; (στ. 1α, στ.10).
8. Πώς κρίνετε τον Καντακουζηνό και τα μέλη της Αντιβασιλείας από τις ενέργειές τους; (στ. 10, στ. 3).
9. Αν δεν ξεσπούσε ο δεύτερος εμφύλιος πόλεμος με ποιο τρόπο θα μπορούσαν οι Βυζαντινοί να δημιουργήσουν ένα ισχυρό κράτος που θα ήταν ικανό ν’ αντιμετωπίσει τους εξωτερικούς εχθρούς του;
(στ. 13, στ. 2).
Ερωτήσεις
Ομάδα β
Ο καθηγητής θα μοιράσει στους μαθητές ερωτήσεις στις οποίες Θα προσπαθήσουν ν’ απαντήσουν, αφού μελετήσουν προσεκτικά το υλικό τους.
1. Πώς ο Καντακουζηνός αντέδρασε όταν οι αντίπαλοί του στην Κωνσταντινούπολη στράφηκαν εναντίον του; (στ. 1α, στ. ΙΟ).
2. Από ποιες ενέργειες του Καντακουζηνού φάνηκε ότι δε σχεδίαζε να σφετεριστεί το θρόνο; (στ. 1α, στ. ΙΟ).
3. Γιατί ο δεύτερος εμφύλιος πόλεμος ήταν πιο καταστροφικός από
τον πρώτο; (στ. 11, στ.1α).
4. Πώς εκμεταλλεύτηκε ο Απόκαυκος τα κοινωνικά προβλήματα του
λαού σε βάρος του αντιπάλου του; (στ. 4, στ. 6).
5.Ποια κοινωνική τάξη υποστήριξε τον Καντακουζηνό και γιατί; (στ.
1α,στ.6).
6.Τι γνωρίζετε για την επανάσταση των λαϊκών στρωμάτων στην
Αδριανούπολη εναντίον των αριστοκρατών; (στ. 1)
7.Γιατί ο Απόκαυκος υποστήριξε τις επαναστάσεις του λαού στις
πόλεις της Θράκης και της Μακεδονίας εναντίον των
αριστοκρατών; (στ. 4)
8. Πώς κρίνετε τον τρόπο που τα μέλη της Αντιβασιλείας
εκμεταλλεύτηκαν τα προβλήματα των κατώτερων στρωμάτων για
να προασπίσουν τα πολιτικά τους συμφέροντα; (στ. 4)
9. Μπορείτε να σκεφτείτε ανάλογες περιπτώσεις από την ιστορία που κάποιοι πολιτικοί εκμεταλλεύτηκαν τα προβλήματα του λαού, για
να σταθεροποιήσουν τις θέσεις τους; (στ. 6).

Ερωτήσεις
Ομάδα γ
Θα μοιραστεί στους μαθητές ερωτηματολόγιο που θα προσπαθήσουν ν’ απαντήσουν:
1. Ποιο γεγονός στάθηκε αφορμή για το Κίνημα των Ζηλωτών στη
Θεσσαλονίκη το 1342; (στ. 1β)
2.Γιατί ο Θεόδωρος Συναδηνός έφυγε κρυφά από τη Θεσσαλονίκη
εγκαταλείποντας τον Καντακουζηνό; (στ. 1β).
3. Με ποιο τρόπο ο Απόκαυκος βοήθησε τους Ζηλωτές; (οτ. 1β, στ. 6).
4. Πώς διοικήθηκε η Θεσσαλονίκη μετά την επικράτηση των επαναστατών; (στ. 1β, στ. 9).
5. Με ποιές ενέργειες ο Καντακουζηνός πλησίασε τους Σέρβους και τους ζήτησε βοήθεια; (οτ. 5, οτ. 10).
6. Γιατί σι Σέρβοι προθυμοποιήθηκαν να βοηθήσουν τον Καντακουζηνό; (στ. 5).
7. Με ποιο τρόπο οι περιοχές της Θεσσαλίας και της Ηπείρου ήρθαν στη δικαιοδοσία του Καντακουζηνού; (στ. ΙΟ, στ. 1α).
8. Γιατί αργότερα οι Σέρβοι εγκατέλειψαν το σύμμαχό τους και συνεργάστηκαν με τους αντιπάλους του; (οτ. 12, στ. 5).
9. Τι επιπτώσεις είχε για την αυτοκρατορία η συμμαχία του Καντακουζηνού με τους Τούρκους του Ομούρ; (ατ. 12, οτ. 5)
10. Πώς κρίνετε την προσπάθεια των Βυζαντινών να συμμαχούν με τα γειτονικά κράτη, για ν’ ανταπεξέλθουν στον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ τους; (στ. 2, στ. 6).

Ερωτήσεις
Ομάδα δ :

Το ερωτηματολόγιο που θα τους δοθεί περιλαμβάνει τα εξής:

1. Τι γνωρίζετε για το κόμμα των Ζηλωτών και ποιοι ήταν οι στόχοι τους;
(στ. 1γ).
2. Με ποιο τρόπο δολοφονήθηκε ο Απόκαυκος; (στ. 1α)
3. Τι συνέπειες είχε για την έκβαση του δεύτερου εμφυλίου ο θάνατος του Απόκαυκου; (στ. 11)
4. Ποιές συνέπειες είχε για την αυτοκρατορία ο δεύτερος εμφύλιος; (στ. 1α)
5. Ποιες τάξεις συμμετείχαν στο κίνημα των Ζηλωτών; (στ.9.)
6. Γιατί τη συμμετοχή των αστών στο κίνημα των Ζηλωτών της
Θεσσαλονίκης δεν μπορούμε να την παραλληλίσουμε με αντίστοιχες προσπάθειες στις πόλεις της Δύσης (στ. 7, στ.8).
7. Τι γνωρίζετε για τις προσπάθειες της Άννας της Σαβοίας να εξασφαλίσει
βοήθεια από τη Δύση; (στ.1α).
Οι ομάδες συνεργάζονται μεταξύ τους για να συνδέσουν τα γεγονότα του υλικού τους με τα γεγονοτα που μελετούν σι άλλες ομάδες.

Στάδιο ΙΙ
Οι ομάδες ανακοινώνουν τις πληροφορίες που έχουν συγκεντρώσει από την ανάθεση της εργασίας τους. Οι κυριότερες πληροφορίες καταγράφονται στο ιστολόγιο του μαθήματος.
Στάδιο ΙΙΙ
Η σύνθεση του κεφαλαίου γίνεται με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού, ο οποίος μοιράζει φωτοτυπημένο το διάγραμμα με τα κύρια σημεία του μαθήματος, που βασίζεται στις ανακοινώσεις των μαθητών.Εναλλακτικά τα σχεδιαγράμματα της ενότητας μπορεί να γίνει από τους μαθητές.


Σχεδιάγραμμα
Ομάδα α

Περίοδος ειρήνης → Εξωτερικοί εχθροί: Τούρκοι, Σέρβοι, Βούλγαροι
ανάμεσα στους δύο
εμφυλίους ( 1328-1340) Ανάκτηση της βόρειας Ελλάδας
↓ ↑
Επιτυχίες
↓
Προετοιμασία εκστρατείας για την
ανακατάληψη του Μοριά από τους
Φράγκους

Αφορμή για την
Έναρξη του β΄ → Θάνατος του Ανδρόνικου Γ΄χωρίς να ορίσει διάδοχο
Εμφυλίου

Πρωταγωνιστές → Ιωάννης στ΄Καντακουζηνός, στενός φίλος και σύμβουλος
Του β΄εμφυλίου του νεκρού αυτοκράτορα
↓ ≠

α) Αυτοκράτειρα Άννα της Σαβοίας
(σύζυγος του νεκρού αυτοκράτορα
και μητέρα του ανήλικου, διαδόχου
του Ιωάννη Ε’) Μέλη της
╞ Αντιβασι-
λείας
β) Πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας
γ) Αλέξιος Απόκαυκος (διορισμένος διοικητής
και επίτροπος από τον Πατριάρχη


Σχεδιάγραμμα
Ομάδα β

Απάντησητου Καντα- → Ανακήρυξε τον εαυτό του αυτοκράτορα
Κουζηνού στην εκδίω-
ξή του από την Κωνστα- → Δεν καταπάτησε την αρχή της νομιμότητας. Μνη
ντινούπολη μόνευε πάντα στην πρώτη Θέση τα ονόματα της
αυτοκράτειρας Άννας και του γιου της Ιωάννη Ε’

Οπαδοί των δύο → Ιωάννης Καντακουζηνός αριστοκράτης της αυτοκρατορίας
Αντιπάλων του → Αντιβασιλεία της Κων/πολης Κατώτερα κοινωνικά στρώ-
Β΄εμφυλίου ματα

Μετατροπή της δυναστικής έριδας σε εμφύλιο πόλεμο με κοινωνικές προεκτάσεις

- Εκδίωξη των αριστοκρατών στις πόλεις της Θράκης και της Μακεδονίας από τα λαικά στρώματα (Αδριανούπολη, Θεσσαλονίκη).

Σχεδιάγραμμα

Ομάδα γ’

Αφορμή για την Ο Θεόδωρος Συναδηνός, διοικητής της πόλης και
εκδήλωση του Κι-→ φίλος του Καντακουζηνού, αποφασίζει να παραδώσει
νήματος των τη Θεσσαλονίκη στον Καντακουζηνό.
Ζηλωτών (1342) ≠
Αντιδρά το κόμμα των Ζηλωτών

Αντίθεσή τους στους ευγενείς
Στόχοι των ╠
Ζηλωτών
Διεκδίκηση της εξουσίας


Διοικητές της → Εκπρόσωπος της Κωνσταντινούπολης
Θεσσαλονίκης → Αρχηγός των Ζηλωτών

Σύναψη συμμαχίας με τους Σέρβους
Ενέργειες του ╠
Καντακουζηνού Αργότερα σύναψη συμμαχίας με τον εμίρη του Αιδινίου


Επιτυχίες του Καντακουζηνού : Έλεγχος της Θεσσαλίας και της Ηπείρου
≠
Αποτυχία του στην κατάληψη της Θεσσαλονίκης

Σχεδιάγραμμα
Ομάδα δ
Σέρβοι
Σύμμαχοι της ____ Βούλγαροι ╠ κανείς δεν πρόσφερε ουσιαστική βοήθεια
Αντιβασιλείας Χαγδούκ Μομτσιλο
↓
Αδυναμία της Άννας της Σαβοϊας να εξασφαλίσει βοήθεια από τη Δϋση.

Καντακουζηνός —* Ισχυροποίηση των θέσεών του ιδίως μετά τη δολοφονία του Από
καυκου

Διεκδίκηση της εξουσίας
Στόχοι των ╠
Ζηλωτών Εναντίωση στους ευγενείς

΄

Άλλες εκδοχές

Οι μαθητές μπορούν επίσης να ψάξουν στην ηλεκρονική διεύθυνση www.nlg.gr για να βρουν σε ψηφιοποιημένες εφημερίδες της εποχής του 1945-1949 γεγονότα που να δείχνουν τις αρνητικές συνέπειες του εμφυλίου. Επίσης μπορούν να ψάξουν στο διαδίκτυο για τους εμφυλίους κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης του 1821. Τα συμπεράσματά τους μπορούν να τα παρουσιάσουν στο ιστολόγιο του μαθήματος. Επίσης μια άλλη δραστηριότητα που μπορεί να γίνει είναι να ψάξουν και να βρουν στο Google φωτογραφίες από τους πρωταγωνιστές των συγκρούσεων στο Βυζάντιο και να τις παρουσιάσουν στο λογισμικό παρουσίασης με δικά τους σχόλια και υπότιτλους Επιπλέον μπορούν να βρουν χάρτες στη διεύθυνση www.bulgamak.org/maps και να εντοπίσουν σ’ αυτούς τις σημαντικές πόλεις και τοποθεσίες όπου διαδραματίστηκαν τα γεγονότα που μας ενδιαφέρουν..Βέβαια αν ήταν να εφαρμοστεί το σενάριο στην τάξη, όλες τις παραπάνω δραστηριότητες θα τις μοίραζα στις ομάδες αναθέτοντάς τους συγκεκριμένες αρμοδιότητες.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αδ. Αδαμαντίου, Η βυζαντινή Θεσσαλονίκη Ιστορία-Κοινωνικός βίος - τέχνη, εκδ. Σιδέρη, εν Αθήναις χ.χ.
Ιωάν. Αναστασίου, «Η παιδεία στη Θεσσαλονίκη τον ΙΔ’ αι..», Βυζαντινά 132. (1985) 911-921.
Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης: 316 π.Χ. - 1983, Θεσσαλονίκη 1983.
Π. Καλλιγά, Μελέται βυζαντινής ιστορίας: από της πρώτης μέχρι της τελευταίας αλώσεως 1205-1453, εκδ. Κωνσταντινίδου, εν Αθήναις 1894.
Γ. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό κράτος» εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996.
«Από το 1204 ως την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους»: Πολιτική Ιστορία, σ.σ. 306-314.
«Θεσμοί-Κοινωνία-Οικονομία», σσ. 318-332 στο:
Μακεδονία 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και
πολιτισμού, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε. Αθήνα 1992.
Γ. Κορδάτος, «Ακμή και παρακμή του Βυζαντίου εκδ.
Μπουκουμάνη, Αθήνα χ.χ.
Η κομμούνα της Θεσσαλονίκης 1342 Αθήνα 1975.
Μ. Κουμιιής «Η ησυχαστική έριδα και η εμπλοκή της στις πολιτικές εξελίξεις στη διάρκεια του δεύτερου εμφύλιου πολέμου (1341-1347)», Βυζαντινά 190ς (1998) 235-281.
Κ. Κωτσιόπουλος, Το κίνηιια των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη (1342-1349) Θεσσαλονίκη 1997.
«Οι Ζηλωται της Θεσσαλονικης και η λαϊκή τους βάση»,
Βυζατινά 18ος (1995-1996), 277-284.
Αγ. Λαϊου, «Από την ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως ως την οριστική απώλεια της Μ. Ασίας (1261-1354), στο:
Ιστορία του ελληνικού έθνους, εκδοτική Αθηνών Α.Ε., τ.θ’, σσ. 137-183.
Χ. Μαυροπούλου-Τσιούμη, Βυζαντινή Θεσσαλονίιςη εκδ. Ρέκος,
Θεσσαλονίκη χ.χ.
R. Browning, Η βυζαντινή αυτοκρατορία /μτφρ. Νικ. Κονομή, εκδ.
Παπαδήμα, Αθηνά 1992.
Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Εγκώμια της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1999.
D. Νίςοl Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου 1261 / μτφρ. Σ. Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1999.
G. Ostrogorsky, Ιστορία του βυζαντινού κράτους / μτφρ. Ιωάν. Παναγόπουλος, εκδ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1981.
Απ. Παπαγιαννόπουλος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ. Ρέκκος, Θεσσαλονίκη χ.χ.
Στ. Παπαθεμελής, «Η επανάσταση των Ζηλωτών και η Πολιτεία τους στη Θεσσαλονίκη 1342-1349», Νέα Εστία 118 (1985) 181-187.
Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 14.
Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, «Η Βυζαντινή Θεσσαλονίκη», στο: « 2300 χρόνια, Δήμος Θεσσαλονίκης, 1985, α . 57-70.